- ZESPÓŁ ASPERGERA
– Historia
Zaburzenie zwane dziś Zespołem Aspergera po raz pierwszy opisał austriacki pediatra i psychiatra Hans Asperger w 1944 roku. Aż do 1993 roku kryteria diagnostyczne tego zespołu nie były jasno sprecyzowane. Do charakterystycznych objawów, które wskazywały na opisywane zaburzenia należały: nieprawidłowe relacje społeczne, brak empatii, zbyt pedantyczna, czasem „przeintelektualizowana” mowa oraz wybiórcze wąskie zainteresowania. Hans Asperger – swoje studium dotyczące opisywanego zespołu oparł na przykładzie czwórki dzieci, które nazywał „małymi profesorami”. Sam Asperger jako dziecko również prezentował pewne cechy opisanego przez siebie zespołu. Jedną z jego pacjentek była też późniejsza laureatka Nagrody Nobla – Elfriede Jelinek. Od 1989 roku na wniosek C.C. Gillbergów za charakterystyczne dla Z. Aspergera uznano: zaburzenia interakcji społecznych, ograniczone zainteresowania i aktywności, powtarzające się rutynowe zachowania bądź rytuały, zaburzenia ekspresji i rozumienia mowy, zaburzenia w komunikacji pozawerbalnej oraz niezgrabność ruchową.
– Istota problemu
Zespół Aspergera jest jedną z postaci całościowych zaburzeń rozwoju, dla której charakterystyczne są: zaburzenia funkcjonowania społecznego, zaburzenia w zakresie komunikacji słownej i pozawerbalnej oraz występowanie szczególnych zainteresowań lub czynności rutynowych.
W zakresie zaburzeń w funkcjonowaniu społecznym występują deficyty polegające na: nieadekwatnych próbach nawiązywania kontaktu z rówieśnikami, bądź braku potrzeby nawiązywania takich kontaktów, nieumiejętnym odczytywaniu i interpretowaniu zachowań innych ludzi, błędnym odczytywaniu sytuacji społecznych a co za tym idzie nieadekwatnych zachowaniach własnych. Zachowania te często postrzegane są przez otoczenie jako niekulturalne, niegrzeczne, dziwaczne czy ekscentryczne. Osoby z Z. Aspergera zachowują się niezgodnie z niepisanymi regułami społecznymi czyli takimi, które muszą być odczytywane „na wyczucie”. Tego właśnie wyczucia im brakuje.
W związku z tym zachowują się w sposób sztywny, stereotypowy – zgodny z wyuczonymi schematami, które nie uwzględniają zmiennych reakcji otoczenia.
Kolejna sfera zaburzeń dotyczy komunikacji. Osoby z Z. Aspergera mają ewidentne problemy w zakresie komunikacji pozawerbalnej. Nie potrafią właściwie odczytywać ekspresji emocjonalnej innych ludzi ani we właściwy sposób eksponować własnych emocji poprzez odpowiednią mimikę twarzy „ mowę oczu” czy gesty towarzyszące wypowiedzi. Mowa werbalna w Z. Aspergera rozwija się zgodnie z przyjętymi normami ( pojedyncze słowa pojawiają się w drugim roku życia lub wcześniej oraz komunikatywne wyrażanie się jest w użyciu w trzecim roku życia lub wcześniej). Niemniej jednak osoby dotknięte tym zespołem prezentują różnego rodzaju problemy z prowadzeniem rozmowy. Problemy te dotyczą takich zakresów mowy werbalnej jak: pragmatyka ( używanie języka w kontekście społecznym), semantyka (detekcja różnych znaczeń tego samego słowa), prozodia ( zmiany tonu, intonacji, akcentu, modulacji). Zaburzenia w wyżej wymienionym zakresie powodują, że osoby z Z. Aspergera mają problemy z: dopasowaniem swojej wypowiedzi do grupy odbiorców ( np. nauczyciele a rówieśnicy), zrozumieniem, że rozmowa to dialog, więc polega na wypowiedziach naprzemiennych a nie na opowiadaniu o własnych zainteresowaniach, rozumieniem dowcipów, przysłów, przenośni oraz wyrazów wieloznacznych czy rozumieniem i używaniem slangu młodzieżowego. Częstym problemem w porozumiewaniu się a co za tym idzie w kontaktach społecznych jest nieumiejętność odbierania sygnałów zniecierpliwienia, zniechęcenia czy potrzeby zmiany tematu lub zakończenia rozmowy.
Osoby z Z. Aspergera są z tego powodu postrzegane jako samolubne, egocentryczne, nadmiernie narzucające się. Kolejną cechą charakterystyczną dla wielu osób dotkniętych opisywanym problemem jest wokalizacja myśli. „ Głośne” myślenie, zwłaszcza gdy komentarze nie noszą znamion empatii w stosunku do otoczenia nie zyskują akceptacji rówieśników, prowadząc do odrzucenia społecznego.
Ostatnia sfera zaburzeń charakterystycznych dla Z. Aspergera odnosi się do zainteresowań, aktywności i fascynacji, które mają charakter z jednej strony bardzo wąski, z drugiej mocno nasilony. Młodsze dzieci mogą interesować się np. prehistorycznymi zwierzętami, markami samochodów lub innych urządzeń, rozkładami jazdy pociągów czy środków komunikacji miejskiej. Młodzież z Z. Aspergera często ogniskuje swoje zainteresowania na astronomii, elementach historii ( np. dynastii królów polskich), kartografii, audiologii, informatyki. Zakres tych zainteresowań może dotyczyć wielu różnych dziedzin, ale zawsze jest wąski i mocno wybiórczy. Wiedza osoby z Z. Aspergera w wybranej dziedzinie może w znaczący sposób wykraczać poza wiedzę szkolną czy uniwersytecką. Jednocześnie zaś ta sama osoba może nie mieć żadnej wiedzy z zakresu przedmiotów obowiązujących w szkole, którymi nie jest zainteresowana. Sposób prezentowania wiedzy również jest bardzo specyficzny. Przekaz najczęściej jest monologiem, a wiedza nosi znamiona encyklopedycznej. W zakresie opisywanej sfery problem stanowić mogą również czynności rutynowe. Kolekcjonowanie specyficznych przedmiotów, uporczywe porządkowanie otoczenia, przymus postępowania według ściśle określonych reguł czy schematów, nadmierna dbałość o szczegóły. Dodatkowo u osób z Z. Aspergera mogą występować takie problemy jak: zaburzenia sensoryczne w zakresie wszystkich zmysłów oraz zaburzenia koordynacji ruchowej ( niezręczność, niezdarność, niezgrabność ruchowa).
– Objawy niepokojące w różnych okresach rozwoju i dojrzewania
Okres niemowlęcy:
– osłabiony kontakt wzrokowy
– niechęć do przytulania się do osób bliskich
– nadwrażliwość na bodźce zewnętrzne
– osłabiona wrażliwość na bodźce zewnętrzne
– brak wspólnie podzielanej uwagi
– brak wskazywania protodeklaratywnego
– zaburzenia snu
– dziecko zbyt spokojne, które nie absorbuje otoczenia swoją osobą i jest najbardziej szczęśliwe wtedy, gdy zostaje samo
– dziecko, które w nadmierny sposób koncentruje się na manipulowaniu jakimś przedmiotem lub obserwowaniu jakiegoś elementu otoczenia, nie zwracając uwagi na ludzi, którzy pojawiają się obok niego
– dziecko bardzo krzykliwe, często płaczące
Okres poniemowlęcy:
– wszystkie objawy z okresu wcześniejszego
– nietypowy rozwój mowy:
– rozwój lawinowy ( szybko postępujący, w którym język czynny na poziomie zdań wyprzedza ich rozumienie )
– wypowiedzi monologowe
– echolalia
– używanie języka zbyt sformalizowanego ( określeń charakterystycznych dla języka i ludzi dorosłych)
– fascynacje liczbami, literkami, zegarami, urządzeniami mechanicznymi itp.
– uboga stereotypowa zabawa bez odtwarzania ról i naśladowania
– niezgrabność ruchowa ( brak ruchów naprzemiennych kończyn górnych podczas chodu)
– stereotypie ruchowe
– zaburzona koncentracja uwagi
– nadpobudliwość, impulsywność
– upór i nieustępliwość
– wycofanie, pasywność
Okres przedszkolny:
– brak zainteresowania nawiązywaniem kontaktów z rówieśnikami
– preferowanie kontaktów z osobami dorosłymi
– nieprawidłowe formy nawiązywania kontaktu z rówieśnikami ( np. poprzez przeszkadzanie w zabawie)
– przedmiotowe traktowanie innych dzieci podczas zabawy ( kolega nie jest podmiotem zabawy tylko „narzędziem”, które jest do zabawy potrzebne)
– wszelkie sygnały świadczące o braku lub niedostatku empatii oraz problemach z odczytywaniem sygnałów społecznych
– brak wzajemności w relacjach społecznych
– sztywne zafascynowanie: wybranymi osobami, bohaterami bajek, zwierzętami, kolekcjami przedmiotów
– duży zasób słów przy niewspółmiernym rozumieniu ich znaczeń
– hiperleksja – szybka nauka czytania, czasem jeszcze przed zakończeniem rozwoju mowy
– specyficzne uzdolnienia i zainteresowania, które nie wydają się być adekwatne do zainteresowań dzieci w wieku przedszkolnym np.: budowa maszyn i urządzeń, analiza rozkładów jazdy czy odczytów audiogramu, zagadki matematyczne, wyniki rozgrywek sportowych czy struktury molekularne
Okres szkolny:
– lepsze wyniki w nauce wtedy, gdy nie jest potrzebna współpraca w grupie
– trudności na lekcjach wychowania fizycznego oraz podczas prac manualnych
– dążenie do niezmienności otoczenia czy planu dnia
– wyraźne oznaki zdenerwowania a czasem agresji w sytuacjach nowych, wcześniej niezaplanowanych lub przy nieustalonych wcześniej zmianach
– wymaganie od innych bezwzględnego przestrzegania narzuconych przez siebie lub wspólnie ustalonych wcześniej zasad
– ewidentne problemy w rozumieniu, nawiązywaniu i podtrzymywaniu wzajemnych kontaktów społecznych
– brak empatii i brania pod uwagę emocjonalnej lub poznawczej perspektywy innych osób
– brak zainteresowania nawiązywaniem kontaktów rówieśniczych lub obsesyjna chęć nawiązania tychże kontaktów na siłę
– trudności w nadążeniu za sensem i tokiem rozmowy
– brak wyczucia momentu, w którym można zabrać głos, kiedy należy przerwać wypowiedź i pozwolić wypowiedzieć się innym
– problemy z zachowaniem właściwego dystansu w stosunku do swojego rozmówcy ( zwracanie się na „ty” do dorosłych, siadanie zbyt blisko, odchodzenie w czasie rozmowy od stołu, brak kontaktu wzrokowego z rozmówcą)
– wygłaszanie swoich sądów na temat osób, których one dotyczą niezależnie od tego czy ich treść może komuś sprawić przykrość bądź wprawić w zakłopotanie
– zadawanie pytań ( często tych samych) nie po to by nawiązać dialog, ale po to aby sprawdzić czy rozmówca zna odpowiedź
– problemy z interpretacją utworów literackich zawierających metaforę, porównania
– częste zaległości w nauce spowodowane poświęceniem zbyt dużej ilości czasu na własne wybiórcze zainteresowania
– łatwowierność, podatność na manipulacje ze strony otoczenia
Okres dojrzewania
– – brak przyjaciół
– – częste występowanie w roli „kozła ofiarnego” w grupie
– – bezbronność w obliczu agresji słownej lub fizycznej ze strony rówieśników
– – brak świadomości tzw. „mody młodzieżowej”, abnegacja, brak przywiązywania wagi do sposobu ubierania się, fryzury, oprawek do okularów itp.
– – brak umiejętności porozumiewania się z rówieśnikami „ich językiem” czyli tzw. slangiem młodzieżowym.