Terapia

• PLANOWANIE TERAPII

 

Planowanie optymalnego procesu terapeutycznego dla danego pacjenta uzależnione jest od:

■ stopnia nasilenia i  mnogości zaburzeń charakterystycznych dla autyzmu, utrudniających funkcjonowanie dziecka

■ istnienia lub nie oraz stopnia nasilenia zaburzeń współwystępujących typu agresja, autoagresja, ADHD, silne stymulacje i rytuały,   wybuchy złości czy płaczu, dewastacja otoczenia

■ możliwości nawiązania kontaktu z pacjentem (werbalnego, pozawerbalnego)

■ chęci nawiązania współpracy ze strony dziecka

■ potencjału poznawczego dziecka

■ możliwości logistycznych i organizacyjnych rodziny.

Im poważniejszy stan kliniczny pacjenta podczas diagnozy, tym większa konieczność wdrożenia maksymalnie intensywnego programu terapeutycznego. Najbardziej zintensyfikowany program terapeutyczny możliwy jest do  realizacji w  oparciu o  naukę i  wychowanie w  specjalnych placówkach edukacyjnych, uzupełniony o  opiekę medyczną oraz terapię indywidualną i  grupową w  Poradni dla Osób z Całościowymi Zaburzeniami Rozwoju (min. 25-30 godzin terapii tygodniowo). Formę pośrednią stanowi korzystanie ze świadczeń w  ww. Poradni w  postaci PTR-ów (programów terapeutyczno-rehabilitacyjnych –  w  ilości do  30 godzin miesięcznie). Dla dzieci z  najmniej nasilonymi problemami lub rodzin mieszkających w  dużej odległości od  placówki specjalistycznej dobrą formą pomocy są konsultacje ambulatoryjne w  placówce specjalistycznej. Ta opcja wymaga jednak największego nakładu pracy ze strony rodziców, którzy w  oparciu o  programy terapeutyczne, przygotowane po każdej wizycie konsultacyjnej przez terapeutę prowadzącego, muszą wszystkie elementy terapii od  początku do  końca sami wdrożyć z  dzieckiem w  domu. Nie oznacza to oczywiście, że rodzice dzieci, które mają bardziej intensywną formę terapii w  placówce specjalistycznej niż opieka ambulatoryjna, nie muszą ze swoim dzieckiem w domu robić nic. Powinni oni generalizować i utrwalać rezultaty osiągnięte w placówce, stwarzając dziecku jak najwięcej możliwości do działania w domu. Nie musi, a nawet nie powinna to być ustrukturalizowana terapia, tylko pole do działania przy wspólnym z rodzicami wykonywaniu wielu czynności dnia codziennego, wspólna zabawa czy inne aktywności (np. sportowe). Takie działanie powoduje, że dziecko ma dobrze zorganizowany czas wolny, utrwala nabyte umiejętności nie uciekając w rutynę czy nieużyteczne stymulacje i co nade wszystko istotne – buduje relacje społeczne ze swoją rodziną.

 

• NURTY TERAPEUTYCZNE

 

Intensywna terapia dzieci z  całościowymi zaburzeniami rozwoju, nie tylko w  naszym kraju, ale i  gdzie indziej na  świecie prowadzona, jest niestety na  tyle krótko, że nie pojawiły się jeszcze żadne badania naukowe porównujące skuteczność poszczególnych nurtów terapeutycznych czy konkretnych metod pracy. Niezależnie jednak od nurtu (głównej koncepcji dotyczącej podejścia do pacjenta, budowania dla niego programu i  sposobu realizacji jego elementów) jedno możemy stwierdzić niezbicie: im lepiej dostosujemy oddziaływania do  potrzeb i  możliwości dziecka w  danym momencie, im więcej czasu mu poświęcimy, im lepiej zorganizujemy mu zajęcia w każdym dniu jego życia, im więcej zaoferujemy zdrowej miłości, akceptacji, ale i niestety konsekwencji w egzekwowaniu tego, co dziecko powinno robić, tym lepsze rezultaty osiągniemy. W  zależności od  tego, który z  trzech podstawowych nurtów terapeutycznych jest preferowany przez zespół prowadzący terapię dziecka, nacisk na poszczególne elementy wymienione w  poprzednim zdaniu będzie się zmieniał. I tak nurt behawioralny, najbardziej dyrektywny w odniesieniu do pacjenta, zakłada ściśle określoną strukturę terapii, naukę konkretnego zachowania w poszczególnych sytuacjach, bezwzględne egzekwowanie wykonywania poleceń i  sowite nagradzanie preferowanego zachowania. Hasło główne w relacji terapeuta – dziecko brzmi: ja decyduję, ty starasz się wykonać polecenie! Im częściej wykonasz prawidłowo polecenie, tym częściej cię za to nagrodzę. Nurt rozwojowo-stymulacyjny, stanowczo mniej dyrektywny, główny nacisk kładzie na  stymulację poszczególnych obszarów rozwoju z zachowaniem odpowiedniej kolejności ćwiczonych funkcji i wykorzystywaniem tzw. kamieni, kroków milowych na  drodze rozwoju dziecka. Sposób podejścia do  pacjenta i  prowadzenia z  nim zajęć jest stanowczo swobodniejszy. Większą wagę przywiązuje się tu do  aktywności preferowanej przez dziecko, terapeuta mniej narzuca dziecku własną wolę, ale rzadziej i  mniej ewidentnie nagradza. Ten sposób prowadzenia terapii jest bardziej naturalny, zbliżony do  normalnego życia i  kierowanej, ale swobodnej i  dość jednak spontanicznej zabawy. W  relacji następuje wymiana pomiędzy dzieckiem a terapeutą: raz ty dyktujesz warunki współpracy, raz ja. Kompromis. Trzeci nurt, określany często mianem nurtu relacji, jest sposobem oddziaływań całkowicie niedyrektywnych ze strony terapeuty. To terapeuta lub rodzic podąża za dzieckiem, a nie dziecko za terapeutą. Dziecko wprowadza terapeutę w  swój świat, buduje w  sobie poczucie bezpieczeństwa i przygotowuje się do wejścia w świat terapeuty poprzez silną relację społeczną. Potem role powinny się odwrócić. Tu bardziej adekwatnym hasłem jest hasło: najpierw ty rządzisz, potem ja. Każdy z nurtów, jak wszystko w życiu, ma swoje mocne i słabe strony. W tak krótkim opracowaniu nie ma miejsca na dyskusję o zaletach i wadach poszczególnych koncepcji terapeutycznych. Z doświadczeń placówek specjalistycznych, które od wielu lat zajmują się terapią całościowych zaburzeń rozwoju i znają wszystkie trzy wymienione nurty wynika, że wybór koncepcji należy dostosować do  nasilenia zaburzeń, temperamentu, osobowości i preferencji dziecka, temperamentu i  osobowości terapeuty oraz możliwości organizacyjnych i  finansowych systemu wsparcia. Dobry specjalista potrafi czerpać elementy z  każdego z  tych nurtów, żonglując nimi w  zależności od  potrzeb chwili. Sztuką jest tak dobierać sposób relacji terapeutycznej w  zależności od  sprzyjających okoliczności, aby z  każdego nurtu czerpać dokładnie to, co jest w danym momencie potrzebne dziecku.

 

• RODZAJE ZAJĘĆ, METODY I FORMY PRACY

 

W placówkach prowadzących terapię dzieci z ASD stosuje się wiele różnych metod pracy i rodzajów zajęć terapeutycznych. 

Podstawą terapii są zajęcia psychoedukacyjne, treningi poznawczo-behawioralne, zajęcia z zakresu porozumiewania się i treningi kompetencji społecznych. Wszystko najpierw w relacji 1:1. Opisane poniżej propozycje terapeutyczne albo stanowią jedną z  wymienionych wyżej form oddziaływań terapeutycznych, albo pełnią rolę tzw. terapii uzupełniającej, która pomaga dziecku rozwinąć poszczególne sfery funkcjonowania.

Najważniejsze w prowadzeniu terapii dzieci z autyzmem oraz innymi całościowymi zaburzeniami rozwoju jest to, by prowadzili ją dobrze wykształceni, logicznie myślący  terapeuci pod okiem doświadczonych superwizorów. Pamiętać należy o tym, że próby prowadzenia zajęć terapeutycznych podejmowane przez mało doświadczone osoby, bez odpowiedniego nadzoru merytorycznego mogą przynieść dziecku więcej szkody niż pożytku.

■ Psychoedukacja –  zajęcia psychoedukacyjne to połączenie zdobyczy nauk społecznych:  psychologii i  pedagogiki. Zajęcia psychoedukacyjne polegają na realizowaniu ćwiczeń terapeutyczno-edukacyjnych wg sfer rozwojowych: naśladowanie, percepcja (wzrokowa, słuchowa, dotykowa), motoryka mała i duża, koordynacja wzrokowo ruchowa, czynności poznawcze, komunikacja.

Każda ze sfer rozwojowych obejmuje ćwiczenia, które pomagają osobom opanować poszczególne umiejętności. Przeznaczone są dla osób na  różnym poziomie rozwojowym.  efektem zajęć jest wszechstronna stymulacja rozwoju dziecka w  poszczególnych sferach, niwelowanie deficytów rozwojowych, wspieranie rozwoju edukacyjnego dziecka. Według modelu TEACCH (Treatment and Education of Autistic and Related Communication Handicapped Children –  program terapii i  edukacji dzieci autystycznych i mających zaburzenia w komunikacji), programy terapeutyczne tworzone są w oparciu o profil psychoedukacyjny (PEP, A-PEP).

■ Treningi poznawczo-behawioralne – zajęcia indywidualne, które mają na celu stymulację rozwoju poznawczego oraz modyfikację zachowania poprzez eliminację zachowań trudnych i  wzmacnianie działań pozytywnie wpływających na współpracę dziecka z terapeutą. Często stosowana jest tu metoda behawioralna na bazie pozytywnych wzmocnień,  jedna z podstawowych metod edukacyjnych, stosowana głównie na początku terapii w celu wypracowania systemu kontaktu i nawiązania współpracy pomiędzy dzieckiem a terapeutą. Jest to doskonała metoda do ustrukturyzowania czynności dziecka, pokazania mu, co w danej chwili powinno zrobić, jak się zachować, jak zareagować prawidłowo w konkretnej sytuacji, pokazania mu, czego oczekuje od niego otoczenie. bez wypracowania umiejętności współdziałania z terapeutą i wykonywania na polecenie czynno- ści celowych nie można wymagać od  dziecka postępów edukacyjnych. Analiza behawioralna Stosowana, inaczej Stosowana Analiza Zachowania (skrót ABA od ang. Applied Behavior Analysis) jest metodą, która wykorzystuje prawa uczenia się, takie jak warunkowanie klasyczne i warunkowanie instrumentalne. Osoba otrzymuje wzmocnienie tylko wtedy, gdy wykona określoną czynność, a  więc gdy jest aktywna. Stosowanie modelu według Carol Sutton: ABC ma na  celu zapobieganie występowaniu zachowań trudnych, które są dla otoczenia przykre czy uciążliwe i uniemożliwiają naukę dziecku i jego kolegom, utrudniają kontakt z otoczeniem lub stanowią zagrożenie dla zdrowia lub życia. Istotne jest stworzenie optymalnych warunków wygaszających występujące zachowanie trudne.

■ Komunikacja alternatywna – metoda polegająca na nauce rekompensowania braku mowy czynnej mową zastępczą w postaci symboli, znaków, bitów, obrazków. Forma systemu komunikacji może być wieloraka: pojedyncze bity, książeczki, tablice, albumy, specjalne komunikatory głosowo-obrazkowe czy programy komputerowe.

• Piktogramy

• System Symboli PCS (Picture  Communication Symbols –  AAC

(Augmentativa and Alternative  Communication) przeznaczony jest dla osób niemówiących, w  szczególności dla osób z  porażeniem mózgowym, autyzmem oraz dla osób po udarach mózgu. Symbole PCS tworzą bazę do programu boardmaker. Program ten zawiera ponad 3500 symboli i może być wykorzystywany do tworzenia różnorodnych tablic komunikacyjnych, nakładek na urządzenia, arkuszy ćwiczeń, itp. W zależności od problemów i potrzeb komunikacyjnych dzieci i młodzieży w różnych placówkach osoby prowadzące zajęcia komunikacyjne wykorzystują i tworzą różnorodne metody porozumiewania się.

■ Logopedia właściwa – czyli terapia mająca na celu wywołanie mowy werbalnej, doskonalenie jej i rozwijanie, bogacenie słownictwa biernego i czynnego, likwidację wad artykulacyjnych.

Diagnoza logopedyczna polega na  ocenie stopnia rozwoju mowydziecka i obejmuje:

– badanie sprawności narządów artykulacyjnych

– orientacyjne badanie słuchu i pamięci słuchowej

– badanie słuchu fonemowego

– sprawdzenie nadawania i rozumienia mowy

– badanie wymowy pod względem poprawności artykulacyjnej.

 

Konsultacje logopedyczne polegają na  wyjaśnieniu istoty zaburzenia, jakie ma dziecko. Podczas konsultacji logopedycznych przekazywane są zalecenia, jak należy prowadzić terapię z dzieckiem w domu, a także materiały potrzebne do wykonywania samodzielnych ćwiczeń w domu.

Terapia logopedyczna dzieci niepełnosprawnych jest procesem długotrwałym, trudnym, wymagającym wielu ćwiczeń i powtórzeń. Zajęcia prowadzi się w  formie zabawowej z  wykorzystaniem wielu atrakcyjnych pomocy dydaktycznych i sprzętu komputerowego. Terapia logopedyczna ma na celu przede wszystkim poprawę kompetencji komunikacyjnych (werbalnych i niewerbalnych) dzieci z autyzmem.

 

■ logorytmika –  zajęcia grupowe, które mają na  celu rozwijanie umiejętności sprawnego wykonywania ruchu, a co za tym idzie, wyrabianie szybkiej orientacji w czasie i przestrzeni, poprawę koncentracji uwagi, stymulowanie do sprawniejszego myślenia, a także kształcenie takich cech charakteru, jak zdyscyplinowanie, porządek, aktywność, poczucie odpowiedzialności, umiejętność współdziałania w grupie, usprawnianie narządów mowy (mikroruchy). Logorytmika jest to jedna z  metod stosowana w  treningu komunikacji, oparta na  rytmie muzycznym i  tekstach słownych zestrajanych przez muzykę i  łączonych z  ruchami całego ciała. Logorytmika jest swoistą formą połączenia rytmiki i terapii logopedycznej. Wykorzystuje bowiem możliwość oddziaływania na  sferę słuchową, słuchowo-ruchową i  ruchową. Na bazie ćwiczeń muzyczno-ruchowych stosuje się ćwiczenia słowno-ruchowe, których wiodącym składnikiem jest rytm. Naturalny i  swobodny ruch, będący obok muzyki podstawowym motywem ćwiczeń, umożliwia realizację zajęć rytmicznych ze wszystkimi dziećmi, niezależnie od ich poziomu intelektualnego czy ruchowego oraz zdolności muzycznych. W  ćwiczeniach czysto logorytmicznych na  plan pierwszy wysuwane są głównie problemy percepcyjne i  techniczne.  umuzykalnienie ustępuje miejsca właściwościom korekcyjnym ćwiczeń, tak więc głównym zadaniem logorytmiki jest usprawnianie słuchowe i  ruchowe dzieci z  zaburzeniami mowy. Zajęcia muzyczno-ruchowe mają za zadanie przede wszystkim uwrażliwienie dzieci na zjawiska wspólne dla muzyki i mowy, tj. rytm, melodię, tempo, dynamikę i barwę dźwięku. Logorytmika w formie cyklicznych zajęć terapeutycznych wykorzystuje elementy rytmiki dalcrozowskiej do celów rewalidacyjnych, specyficznych ze względu na rodzaj deficytu i wynikające z niego zaburzenia rozwoju ogólnego i  rozwoju mowy dziecka. Ćwiczenia logorytmiczne są ważnym elementem w kierowaniu ruchową, estetyczną i społeczną aktywnością dzieci, co oznacza, że wraz z rozwojem ruchowym postępuje u nich rozwój sfery poznawczej i emocjonalnej, a także wykształcają się różne formy kontaktów społecznych.

■ Grupowe Treningi umiejętności Społecznych

Cele ogólne zajęć to:

• rozpoznawanie problemów w zakresie umiejętności społecznych uczestników zajęć
• pobudzenie motywacji uczestników do  poszerzania repertuaru właściwych zachowań społecznych
• uświadamianie uczestnikom ich deficytów społecznych i  aktywna praca nad nimi
• zmiana zachowań na bardziej efektywne społecznie
• przenoszenie uczonych umiejętności na  sytuacje codzienne, które obejmuje naukę przestrzegania norm i zasad funkcjonowania w grupie, adekwatnego zachowania w  różnorodnych sytuacjach, odczytywania komunikatów niewerbalnych (mimika twarzy, pozycja ciała, gestykulacja, tembr głosu), odpowiedniej reakcji w  często spotykanych sytuacjach, części składowych komunikatów społecznych (intonacja, głos, gest, treść wypowiedzi, pozycja w  grupie, kontekst, postawa ciała, przestrzeń osobista), rozpoznawania i nazywania stanów emocjonalnych – zarówno swoich jak i innych osób oraz poznanie sposobów okazywania ich w sposób akceptowany przez innych.

Trening umiejętności społecznych jest priorytetowym treningiem dla osób z  Zespołem Aspergera oraz wysoko funkcjonujących osób z  autyzmem. Z uwagi na problemy z nawiązywaniem kontaktu, podtrzymywaniem relacji i rozumieniem innych osób, osoby z ZA potrzebują wsparcia w tym obszarze. W trakcie zajęć pacjenci uczą się minimalizowania napięcia, które pojawia się w  różnorodnych sytuacjach społecznych, budowania pozytywnych relacji w grupie rówieśniczej oraz spędzania czasu z kolegami. Punktem wyjścia treningu jest analiza trudności, jakie ma pacjent w  kontaktach interpersonalnych, i określenie, które z nich zaburzają jego społeczne przystosowanie. Podstawowa technika kształtowania nowych form zachowania polega na  odgrywaniu scen imitujących realne, trudne dla niego sytuacje, w  czasie których terapeuta lub drugi pacjent przejmuje rolę osoby, z którą kontakt w codziennym życiu sprawia mu trudności. W toku ćwiczeń terapeuta stosuje techniki modelowania, wzmocnień pozytywnych, udziela zwrotnej informacji oraz przydziela zadania do wykonania w codziennym życiu. Takie postępowanie powtarza się wielokrotnie, systematycznie – aż do osiągnięcia umiejętności rozwiązywania trudności, których pacjent poprzednio nie umiał pokonać.

■ Indywidualne treningi kompetencji społecznych –  opisywana forma zajęć wygląda podobnie jak grupowy trening umiejętności społecznych, z  tą jednak różnicą, że na początku terapii pacjent ma zajęcia indywidualne, jedynie ze  swoim terapeutą po to, aby prowadzący dobrze mógł ocenić faktyczne braki i potrzeby podopiecznego, a pacjent przełamał bariery społeczne najpierw ćwicząc jedynie z terapeutą, sukcesywnie przygotowywał się do kolejnych ćwiczeń, które będzie potem wykonywał w relacji z kolegą (co jest zdecydowanie trudniejszą umiejętnością, niż relacje z terapeutą).

■ Rodzinne treningi kompetencji społecznych –  zajęcia, w  których uczestniczą matki lub ojcowie wraz ze swoimi dziećmi. Pracują pod okiem moderatora, który wraz z rodzinami analizuje problemy w sferze komunikacji w danej rodzinie. Poprzez zestawy odpowiednio dobranych ćwiczeń eliminowane są kolejno dysfunkcje w  sferze interakcji społecznych, sposobów porozumiewania się i współpracy pomiędzy poszczególnymi członkami danej rodziny. Dzięki tym zajęciom dzieci uczą się, jak radzić sobie w różnych sytuacjach społecznych, a rodzice podnoszą swoje kompetencje wychowawcze, uczą się jak porozumiewać się ze swoimi dziećmi oraz jak uczyć swoje dziecko wchodzenia w odpowiedni sposób w relacje społeczne.

■ Grupowe zajęcia uspołeczniające – przeznaczone są dla niżej funkcjonujących dzieci z autyzmem. Mają na celu: rozwijanie kompetencji społecznych, integrację z rówieśnikami, rozwijanie samoświadomości społecznej pacjenta.

Realizacja zajęć obejmuje szeroki zakres działań. W trakcie zajęć podopieczni uczą się prawidłowych interakcji społecznych –  nawiązywania i  utrzymywania relacji, współpracy w  grupie, zaradności w  środowisku zewnętrznym, przestrzegania zasad obowiązujących w  społeczeństwie. Dzięki prowadzonym zajęciom następuje utrwalenie własnego obrazu dziecka jako jednostki społecznej, świadomie i  właściwie korzystającej z  uzyskanych kompetencji interpersonalnych.

■ Stymulacja sensoryczna metodą Carla Delacato nie prowadzi do wyrównywania braków rozwojowych, ale pomaga złagodzić określone zaburzenia w  przetwarzaniu danych percepcyjnych. Stymulację sensoryczną stosuje się w celu dostarczania bodźców do ośrodkowego układu nerwowego, a przez to pobudzanie jego rozwoju.  umożliwia poznawanie, uczenie się poprzez dostarczanie bodźców: słuchowych, wzrokowych, węchu, smaku, równowagi, dotyku i czucia głębokiego. Terapia sensoryczna tą metodą ma na celu dostarczanie dziecku odpowiedniej ilości bodźców przy pomocy różnych przyrządów, narzędzi, rekwizytów, materiałów w formie sekwencji stymulacyjnej. Dzięki tego rodzaju oddziaływaniom osiągnąć można zarówno efekt sensytyzacji (uwrażliwienia) jak i  desensytyzacji (odwrażliwienia) w  zakresie poszczególnych zmysłów.

■ Stymulacja polisensoryczna –  polega na  poddawaniu pacjenta stymulacjiwielozmysłowej w  tym samym czasie. Prowadzona jest często w  sali doświadczania świata, która tworzy miejsce, w  którym za pomocą szerokiego wyboru środków oddziaływania na  zmysły można aktywnie wypoczywać oraz przeprowadzać różne formy terapii. Można to osiągnąć dzięki specjalnym efektom audiowizualnym, doświadczeniom z użyciem materiałów o różnej fakturze i kolorystyce, elementom wibrującym i zestawom do terapii muzycznej w wielu wariantach. Różnorodność elementów budzi stałe zainteresowanie dziecka, przez co stwarza olbrzymie możliwości prowadzonej efektywnie terapii.

■ Krąg sensoryczny – zajęcia grupowe, mające na celu budzenie poczucia bezpieczeństwa, rytualizację jako przedsięwzięcie społeczne, poprawę i rozbudzanie umiejętności komunikacyjnych, usprawnianie wszystkich zmysłów: czucia proprioceptywnego, dotyku, węchu, smaku, wzroku, słuchu, tak by umożliwić dzieciom zintegrowane, wielozmysłowe poznawanie świata. efektem zajęć jest dostarczanie dzieciom określonej ilości i jakości bodźców sensorycznych pobudzających zmysły do  działania. Spotkanie w  kręgu przynosi dziecku poczucie bezpieczeństwa, przyjemność i zadowolenie, stanowi okazję do spotkania terapeuty i  dzieci jako równych sobie partnerów, sprzyja rozwojowi komunikacji oraz budowaniu relacji między osobami. Wszystkie etapy zajęć wykonywane są w stałej, zawsze takiej samej kolejności, dzięki czemu dzieci uczą się identyfikować działania i przewidywać zdarzenia. Komunikowanie się z dzieckiem wykracza poza sferę tylko werbalną, obejmuje całą osobę ze wszystkimi jej możliwościami percepcyjnymi – pobudza do działania umysł oraz emocje i uczucia. Podstawą tworzenia programu Kręgu jest świat przyrody –  żywiołów, barw, zapachów, smaków, wrażeń dotykowych i  termicznych. Każdej porze roku przyporządkowane są właściwe jej atrybuty.

■ Świadomość ciała, Kontakt i Komunikacja – Marianna i Christofer Knill

Doświadczenie mapy własnego ciała poprzez dotyk i  naśladowanie umożliwia dziecku zbudowanie obrazu samego siebie i uczy nadawania oraz odbierania informacji od  osoby, z  którą wchodzi w  interakcję. Specjalnie przygotowane programy mogą być stosowane przez osobę, która maregularny kontakt z dzieckiem. Do programów dołączone są płyty ze specjalnie skomponowaną muzyką, która powinna towarzyszyć wszystkim aktywnościom. Aktywności zawarte w każdym programie następują kolejno po sobie. Dodatkowym atutem jest „konieczność“ bliskiego kontaktu dziecka z  terapeutą, co jest istotne szczególnie w przypadku osób z autyzmem.

■ Integracja sensoryczna – terapia Jean A. Ayres, która ma na celu stymulację współpracy pomiędzy poszczególnymi zmysłami pacjenta, likwidację zaburzeń prioproceptywnych, zaburzeń równowagi i poczucia ułożenia własnego ciała, lęku przed wykonywaniem różnych czynności życiowych związanych z poruszaniem się w przestrzeni, ze zmianą płaszczyzn i poziomów. SI wpływa na  organizację dopływających do  organizmu wrażeń, dzięki czemu są one wykorzystywane w  celowym, zakończonym sukcesem działaniu. Przyjmując, że bazą do  uczenia się są dobrze zintegrowane informacje, ważne jest uczynnienie kanałów oraz ich wzajemne dopasowanie, aby informacje dochodzące z  zewnątrz mogły utworzyć serie, którym na  wyższym poziomie zostanie nadane określone znaczenie.

Terapia SI ma na  celu wzmocnienie rozwojowych funkcji osoby z  autyzmem. Poprawiając integrację sensoryczną stymuluje procesy nerwowe, leżące u podstaw tych umiejętności, a one pojawiają się w sposób naturalny jako konsekwencja poprawy funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego.

■ Terapia manualna na  bazie materiałów płynnych i  sypkich –  zajęcia te mają na  celu przełamanie oporów dziecka w  badaniu świata zewnętrznego poprzez dotyk. Autyści mają w większości przypadków dużą nadwrażliwość czuciową w obrębie dłoni, co jak łatwo się domyślić bardzo utrudnia im funkcjonowanie. Stosuje się więc u nich terapię polegającą na  przyzwyczajaniu dłoni do kontaktu z materiałami o różnej strukturze, płynności, temperaturze czy fakturze.

■ Masaż powierzchniowy i  głęboki –  masaż całego ciała stymulujący czucie powierzchniowe i  głębokie, rozluźniający mięśnie, likwidujący ich spastyczność. Ma przede wszystkim zastosowanie przy redukcji napięć oraz stresu. Stres atakuje zarówno małe jak i  duże partie mięśni, osłabiając nie tylko ogólne krążenie, ale także cały układ limfatyczny, który jest oparty na regularnych skurczach mięśni.

■ Wielozmysłowy wibromasaż relaksacyjno-stymulacyjny – masaż wykonywany na łóżku wodnym, które ma wmontowane głośniki; przez nie muzyka dociera do ciała pacjenta w postaci wibromasażu. Puszczana w pomieszczeniu muzyka relaksacyjna pełni dwie funkcje: uspokajającą i stymulującą jednocześnie. Ten rodzaj oddziaływań daje niesamowite doznania, wycisza, relaksuje, a jednocześnie daje siły witalne do działania.

■ Masaż z użyciem sprzętu rehabilitacyjnego (masażerów, fotela do masażu, łóżka nefrytowego, wibromasaż monozmysłowy). Masażery i  wibromasażery to urządzenia przeznaczone do  ćwiczeń ogólnorozwojowych, stymulujące metabolizm wzmacniają i uelastyczniają ciało, poprawiając krążenie krwi. Dzięki masażom można zlikwidować napięcie mięśni poprzez działanie mechaniczne na ich strukturę.

■ Hydroterapia –  masaż wodny mający na  celu relaksację, rozluźnienie mięśni, rozładowanie napięć. Zajęcia realizowane są w  miejscach rekreacji, obiektach sportowych (pływalniach) w  małych grupach. Poziom funkcjonowania oraz wiek osób biorących udział w  zajęciach powinien być zbliżony. Ułatwia to ujednolicenie proponowanych ćwiczeń, daje możliwość osiągnięcia sukcesu każdemu uczestnikowi zajęć. Czas zajęć na  basenie jest dostosowany do indywidualnych możliwości. Są to zajęcia relaksacyjne z elementami ruchowymi, ale przede wszystkim mają na celu wyciszenie uczestników, wprowadzenie ich w dobry nastrój (rozładowywanie napięć).

■ Światłoterapia – światłoterapię stosuje się z powodzeniem w łagodzeniu wielu codziennych dolegliwości. Należą do  nich głównie zaburzenia nastroju. Leczenie światłem stosuje się w  zaburzeniach depresyjnych sezonowych, tj. apatii, dokuczliwym obniżeniu nastroju i energii, zmęczeniu i senności.  Światło, poprzez fotoreceptory znajdujące się w  oku, oddziałuje na  mózg. Reguluje ono rytmy biologiczne, pobudza również pracę struktur mózgu oraz wydzielanie neuroprzekaźników odpowiedzialnych między innymi za nastrój człowieka. Celem zajęć jest dostarczanie dzieciom określonej ilości i  jakości bodźców sensorycznych pobudzających zmysły do  działania.  Światłoterapia polega m.in. na naświetlaniu światłem spolaryzowanym Lampy Q-light organów zmysłu – oka i skóry. Lampa przeznaczona jest również do koloroterpii. Możliwości koloroterapii mogą zostać wykorzystane w sposób optymalny w połączeniu z uzupełniającymi filtrami kolorowymi. Ponadto w światłoterapii stosowane jest również naświetlanie lampą Bioptron.

■ Terapia czaszkowo-krzyżowa –  terapia czaszkowo-krzyżowa (TCK) jest delikatną i nieinwazyjną formą terapii manualnej, która może poprawiać naturalne możliwości samoregulacji i gojenia się chorego ustroju. TCK może również zapewniać objawową ulgę w  szerokiej gamie dysfunkcji i  problemów bólowych. Powstała już pod koniec XIX wieku, ale w  Polsce jest uczona od kilkunastu lat. Pracuje się w niej metodą nakładania rąk na miejsca zablokowane i przez odpowiednie techniki minimalnego ucisku, który jest bardziej dotykiem, rozlokowuje się powstałe w  ciele napięcia i  blokady, zwłaszcza zablokowanych kości czaszki, usprawnia się przepływ płynu mózgowo-rdzeniowego oraz pracuje z układem nerwowym, współczulnym i przywspółczulnym, z  membranami i  zatokami mózgowymi. Terapia czaszkowo-krzyżowa jest jedyną pracą z ciałem, w której usprawnia się przepływ płynu mózgowo–rdzeniowego, rozlokowuje zaciśnięte kości czaszki i pracuje się z przyczyną, a nie skutkiem blokad powstałych w ciele.

■ Muzykoterapia indywidualna –  czyli zajęcia prowadzone w  odpowiednich warunkach: cichy pokój, bez klimatyzacji oraz innych urządzeń, które mogą wydawać rozpraszające dźwięki. Gdy występuje nadwrażliwość słuchowa, często podczas snu, odpoczynku lub relaksu włączamy muzykę. Ma ona właściwości tonizujące. Dzięki temu dziecko nie słyszy otaczającego go świata, tylko spokojną, maskującą muzykę. Do tych dzieci mówimy szeptem, aby nie sprawiać im bólu, nie działać nieprzyjemnymi bodźcami. Głośne mówienie niekiedy wprowadza je w zakłopotanie, powoduje lęk. Ciche porozumienie się ułatwia nawiązanie kontaktu, wzbudza w dziecku zaufanie. W przypadku dzieci ze zbyt niską wrażliwością na dźwięk, wymagana jest większa stymulacja dźwiękowa. Tony powinny być ostre, łatwe do rozpoznania, prezentujemy je pojedynczo, nie chaotycznie. Osoba, która dobrze się czuje wśród wielu różnych odgłosów, powinna je przechowywać w  pamięci, aby móc powtarzać je w  dowolnych momentach.  umożliwia to nagrywanie sygnałów na magnetofon i częste odtwarzanie ich. Do mało wrażliwego słuchowo dziecka mówimy wolno, głośno i  wyraźnie. Najczęściej u dzieci z  ASD mamy do  czynienia z  dużym zaabsorbowaniem własnymi wewnętrznymi dźwiękami, np. wsłuchiwanie się w  pracę własnego serca, oddechu, ruchy kończyn, pracę mięśni. Często słuchają tylko samego siebie. Nie powinniśmy pozwalać im na  wyłączne poddawanie się słuchaniu dźwięków swojego organizmu. Należy je zainteresować dźwiękami z zewnątrz, wyzwalając koncentrację na otaczającym świecie. Dobrze jest skierować uwagę na jakieś urządzenie wydające dźwięki, tak aby poznać skąd pochodzą sygnały, z wewnątrz czy z zewnątrz. Stosujemy częste zmiany pozycji, turlanie, bieganie tak, aby dźwięki się zmieniały. Przy stosowaniu muzyki należy zwrócić uwagę, aby była zmienna, aby nie mogły się do niej przyzwyczaić.

■ Muzykoterapia grupowa –  jej zastosowanie w  terapii dzieci autystycznych jest jedną z najchętniej wykorzystywanych metod uzupełniających. Muzyka ułatwia kontakt z  własnymi emocjami, ułatwia ekspresję ruchową, uaktywnia obie półkule mózgowe. Stosując muzykę w rehabilitacji oddziałujemy tą formą sztuki, która nie zawiera określonych treści, ale wyzwala nastroje i  pozytywne odczucia. Muzyka ułatwia dotarcie do małego niepełnosprawnego, zagubionego często pacjenta. Terapeuta ma możliwość zbliżenia się do  dziecka. Autyści, biernie poddając się ruchowi harmonijnemu, cieszą się ze zdobywania równowagi zewnętrznej i wewnętrznej. Wpływ taki mają słowa piosenki, wykorzystywanie rytmicznych ruchów; podnosi to aktywność intelektualną.

■ Rytmika –  powstała w  wyniku połączenia ćwiczeń ruchowych i  muzyki.

Istotną rolę w  tym związku odgrywa odbiór przez kanał słuchowy: przy wykorzystaniu rytmu do ćwiczeń fizycznych stosuje się elementy gimnastyki oraz tańca. Reagowanie na  rytm muzyczny to świadomość ruchowa własnego ciała. Dzieci autystyczne przejawiają wzmożone napięcie utrudniające ruch, dlatego ich ruchy są nieskoordynowane i  gwałtowne. Działania terapeutyczne zmierzają do organizowania i harmonizowania ruchów. Rytm muzyki porządkuje reakcje wyzwalające aktywność słuchową, rozluźnia obniżając napięcie. Należy odpowiednio dobrać muzykę. Dzieci, u których stosowano ćwiczenia przy muzyce mają lepsze interakcje z rówieśnikami i terapeutą. Można wykorzystywać różne instrumenty. Dzięki nim uzewnętrzniają się przeżycia rytmu, wyobrażenia muzyczne. Można wtedy łatwiej zachęcić dzieci do  ćwiczeń i  wytworzyć nastrój zabawy: w  takich zajęciach chętniej biorą udział. ułatwia to zgranie zespołu podczas zajęć w grupie. Pobudzanie i hamowanie ruchów muzyką powoduje wzmożenie gotowości do szybkiej reakcji, wyzwala inicjatywę oraz umiejętność koncentrowania się. Można tu stosować marsze, biegi, przytupy, klaskanie w  rytm muzyki. Korzystnie wpływa to na koordynację ruchową oraz na ożywienie emocjonalne dzieci.

Związek muzyki z ruchem cechują:

– przestrzeń (pomieszczenie w budynku lub w plenerze)

 – czas (odpowiednio dobrany)

– dynamika (środek ekspresyjny, np. podskoki)

– ekspresja (reakcje uczuciowe, estetyka).

Rytmika w  zabawach ruchowych pełni funkcje porządkujące, wpływa na  zwartość i  dyscyplinę, wyzwala zaufanie, ułatwia opanowanie struktur ruchowych.

■ Terapia kreatywna –   terapia sztuką, może przyczynić się do  ekspansji, rozwoju, dojrzałości i stanowić siłę uzdrawiającą, gdzie jednostka ludzka (starając się jak najlepiej wyrazić siebie) kształtuje nowe jakościowo stosunki z otoczeniem. Dzięki temu twórczość staje się jedną z ważniejszych form angażowania się jednostki w życie zbiorowe. Wbrew powszechnemu mniemaniu każdy człowiek jest potencjalnym twórcą, tylko potrzebne mu są odpowiednie warunki, aby wyzwolić jego utajone możliwości. W  wyniku tych procesów następuje rozwój osobowości jednostki i jego samorealizacja. Dlatego też zajęcia kreatywne mają szczególne znaczenie dla dzieci, które na stałe lub czasowo pozbawione są niezbędnych warunków do radosnego życia i pełnego, prawidłowego rozwoju. Terapia kreatywna to zintegrowana terapia łącząca w sobie elementy z takich obszarów, jak muzyka, literatura, ekspresja plastyczna, choreoterapia, psychodrama, zabawy ruchowe itp. Należy też pamiętać o tym, aby tworzyć zmienne miejsca kreacji. Nie zawsze w  pomieszczeniu, sali, gabinecie, nie zawsze w tym samym miejscu, nie zawsze tak samo. Zmienność jest potrzebna. Nowa sytuacja budzi zaciekawienie, łamie stereotypy. Z  czasem pozbawia lęku i obaw przed podjęciem działań w nowej sytuacji. Korzystne jest więc wprowadzanie różnorodnych działań twórczych, ponieważ pomagają one likwidować zahamowania i odrzucać lęk przed podjęciem nowego, popełnieniem błędów, troski o dokładność (nie zawsze potrzebną).

■ Arteterapia

Jest to forma terapii, która traktuje sztukę jako podstawowy sposób komunikacji. Wartości lecznicze sztuki to przede wszystkim: interakcyjny charakter zajęć, różnorodność i  atrakcyjność wykorzystywanych form plastycznych oraz możliwość oddziaływania na psychikę poprzez akt twórczy i kontakt z ludźmi. W trakcie zajęć (w zależności od tematu i formy) wykorzystuje się różnorodne materiały plastyczne. Wpływając na  wrażliwość i  wyobraźnię, twórczość wyrażona poprzez sztukę ułatwia ekspresję własnych uczuć, a także kształtuje i doskonali liczne umiejętności, głównie manualne. Rozwija ponadto wiedzę o otoczeniu, pamięć, koncentrację, koordynację wzrokowo- ruchową. udział w tworzeniu sztuki pozwala uczestnikom lepiej poznać siebie i podnosi wiarę we własne siły.

■ Relaksacja na  bazie światła i  muzyki –  czyli zajęcia indywidualne, prowadzone na łóżku wodnym w zaciemnionym pomieszczeniu, jedynie przy wodnym, bąbelkowym oświetleniu i relaksującej muzyce.

■ Praca w ciemni – należy do często stosowanych metod pracy z dzieckiem autystycznym, ukierunkowanych na  stymulowanie, podnoszenie poziomu koncentracji jego uwagi. Ciemnia jest niczym innym jak zupełnie zaciemnionym pomieszczeniem do  pracy indywidualnej. Pracę w  ciemni możemy podzielić na etapy:

1. Koncentrowanie uwagi na obrazie ruchomym

Do tego etapu potrzebne jest całkowite zaciemnienie pomieszczenia oraz projektor z  wymiennymi tarczami tematycznymi bądź ciekłymi kolorami. Dobrze jest, jeśli dziecko może położyć się wygodnie na łóżku wodnym i  obserwować to, co dzieje się na  ścianie lub suficie pomieszczenia. Prezentacja jest na tyle dla niego ciekawa, niecodzienna, a przy tym nie statyczna lecz ruchoma, że łatwiej jest mu skupić uwagę na  tym, co w  danej chwili przy pomocy projektora proponuje mu terapeuta.

2. Praca ze światłem punktowym i laserowym 

Ten rodzaj stymulacji prowadzi się również przy całkowicie zaciemnionym pomieszczeniu. Terapeuta jako bodziec stymulacyjny wykorzystuje tu punktowe światło różnego typu latarek (najlepiej z wymiennymi szkiełkami w rozmaitych kolorach) oraz lasery świetlne, które rzucają na ścianę światełka w przeróżnych kształtach (gwiazdki, kwiatki, figury geometryczne, listki itp.). Na tym etapie można wprowadzić już pewnego rodzaju utrudnienie polegające na zatrzymaniu obrazu. światło gwiazdki najpierw przesuwa się po ścianie, a potem zatrzymuje. Później obraz rzucany jest jedynie punktowo, czyli następuje płynne przejście od ekspozycji dynamicznych, na których najłatwiej jest skoncentrować uwagę, do ekspozycji statycznych.

3. Praca w świetle ultrafioletowym

W świetle tym widoczne są jedynie przedmioty fluorescencyjne. Reszta pomieszczenia pozostaje w mroku. Dziecko jakby mimowolnie koncentruje uwagę na  każdym przedmiocie, który jest prezentowany mu przez terapeutę, bo jedyne co jest widoczne w pomieszczeniu, to ten właśnie przedmiot. Pracę zaczyna się tu od fluorescencyjnych przedmiotów rzeczywistych, potem przechodzi się do  ich desygnatów na  fluorescencyjnych obrazkach, jeszcze później zaś pracować można na literach czy napisach (przy nauce czytania), historyjkach obrazkowych itp.

■ Neuroterapia ukierunkowana na procesy uwagi – to rodzaj terapii indywidualnej, której celem jest zwiększanie poziomu koncentracji uwagi, zarówno we wskaźnikach ilościowych w zakresie stosunku fal beta do Theta oraz SMR do Theta, jak i we wskaźnikach ilościowych w badaniach funkcjonalnych.Ten rodzaj neuroterapii podzielony jest na dwa rodzaje oddziaływań:

1. magnetostymulację –  czyli podawanie pacjentowi wolnozmiennych pól magnetycznych w  celu uzyskania wpływu na  bioelektryczną czynność kory mózgowej, a  szczególnie na  takie zjawiska psychiczne, jak koncentracja uwagi, uczucie odprężenia fizycznego i  psychicznego, a  tym samym na wiele innych funkcji i procesów poznawczych dokonujących się na  wyższych piętrach układu nerwowego. W  wyniku magnetostymulacji wytwarzają się odpowiednio dobrane przebiegi zmiennego pola magnetycznego umożliwiające wywieranie korzystnego wpływu na  niektóre procesy życiowe, w tym m.in. na oddychanie tkankowe czy wydzielanie endogennych opiatów.

2. Trening EEG biofeedback

Pod pojęciem  System  biofeedback (system biologicznego sprzężenia zwrotnego) rozumie się kontrolną aparaturę elektroniczną służącą do  wzmocnienia, monitorowania i  oceny reakcji fizjologicznych, zachodzących w  organizmie ludzkim, zwykle przebiegających poza jego świadomością.Generalnie rzecz biorąc system służy do  przeprowadzania treningów pracy mózgu na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Ćwiczenia polegają na nauce emitowania poszczególnych fal mózgowych po to, by organizm pacjenta (jego mózg) został wprowadzony w pożądany stan aktywności.System może służyć również jako swego rodzaju narzędzie diagnostyczne, gdyż przy każdym treningu zapisywane są wyniki liczbowe określające amplitudę emitowanych z mózgu pacjenta fal alfa, beta, theta, delta, SMR.

Przy odpowiedniej konfiguracji treningu możemy odczytać również ilościowy stosunek poszczególnych fal względem siebie.

■ Neuroterapia ukierunkowana na funkcje słuchowe

Trening słuchowy  to specjalistyczna forma terapii łącząca w  sobie diagnozę i terapię słuchową.Diagnoza w Indywidualnej Stymulacji Słuchu Johansena opiera się na badaniu audiometrii tonalnej oraz testach mowy utrudnionej, w  teście dychotycznym – istotnych dla procesu uczenia się aspektów prawidłowego przetwarzania bodźców słuchowych. Stymulacja słuchowa poprawia przetwarzanie bodźców słuchowych. Jeśli u dziecka występują centralne zaburzenia przetwarzania słuchowego, wówczas ma ono problemy z prawidłowym różnicowaniem dźwięków, lokalizacją źródła dźwięku, rozpoznawaniem wzorców dźwiękowych, analizą czasowych aspektów sygnału dźwiękowego, umiejętnością rozumienia mowy zniekształconej, rozumieniem mowy w hałasie.

Terapia słuchowa opiera się na metodzie usprawniania czynnego słuchania i polega na słuchaniu przez specjalne słuchawki odpowiednio przygotowanego materiału dźwiękowego, gdzie dźwięki podawane są drogą powietrzną oraz kostną. Terapia obejmuje co najmniej 20 godzin treningu na  jedną osobę. 

Tak sformułowany program terapii słuchowej pozwala na  jak najlepsze wykorzystanie stymulacji słuchowej. efektem terapii słuchowej jest poprawa:

– przetwarzania słuchowego

– zdolności utrzymywania uwagi i koncentracji na wypowiedziach ustnych

– czytania, rozumienia mowy, artykulacji, komunikacji

– samooceny

– harmonizacji napięcia mięśniowego, co wpływa na postawę ciała

– utrzymania równowagi

– koordynacji ruchów i  motoryki.

 

■ Dogoterapia –  jest jedną z  metod wspomagających rehabilitację, wykorzystującą psy w celu wieloprofilowego usprawniania dzieci i dorosłych. Metodę dostosowuje się do  indywidualnych możliwości i  potrzeb dzieci, młodzieży lub dorosłych. Zajęcia z  dogoterapii pomagają przełamać lęk przed zwierzętami i  pogłębić kontakt z  nimi poprzez podchodzenie do  psa, głaskanie go i  przytulanie się, ułatwiają też kształtowanie orientacji w  schemacie własnego ciała, a także umożliwiają poznawanie budowy ciała zwierzęcia. Dzięki zajęciom terapeutycznym z  udziałem psów dzieci doskonalą sprawność ruchową poprzez ćwiczenia wykonywane we współdziałaniu z psem, ćwiczą koncentrację uwagi oraz uczą się samodzielności. Ogólne ożywienie podczas kontaktu z psem powoduje wyzwolenie reakcji głosowych i słownych, co prowadzi do wzbogacenia zasobu słownictwa, a w trakcie odpowiednio zaaranżowanych ćwiczeń doskonalona jest sprawność aparatu artykulacyjnego dziecka.

■ Equiterapia  – to budowanie relacji poprzez kontakt z koniem. Podczas terapii z koniem następuje zbliżenie pacjenta i konia, co daje efekt terapeutyczny. Pacjent doświadcza relacji obcowania ze zwierzęciem, co prowadzi do poprawy komunikacji ze światem zewnętrznym. Odbiera wiele bodźców: dotykowych, słuchowych, cieplnych i innych. Dotyk końskiej sierści, łaskotanie grzywy, rozmaitość kształtów, odgłos kroków, przyjazne parskanie i mile kojarzony zapach stymulują zmysły dotyku, słuchu, wzroku i węchu. Podczas zajęć poprzez kontakt z  koniem pacjent dzięki aktywizacji i pozytywnemu nastawieniu do współpracy z terapeutą może opanować szereg umiejętności i pojęć. Obcowanie z koniem i jego otoczeniem nie tylko wzbogaca wiedzę pacjenta o  świecie, ale uczy go również samodzielności, odpowiedzialności i współpracy z innymi. Koń mobilizuje i nie nudzi – jest żywy i reagujący na otoczenie, wymaga od  osoby niepełnosprawnej stałej aktywności. Osoby niepełnosprawne, szczególnie dzieci poddawane żmudnemu i  systematycznemu usprawnianiu często ulegają zniechęceniu i nie chcą współpracować z terapeutą. Problemu tego nie obserwujemy podczas zajęć w  stajni czy na  padoku. Tutaj zaangażowanie pacjenta w terapię jest olbrzymie i nieprzemijające. Trud usprawniania staje się prawie niezauważalny, a  sama terapia przez swoją atrakcyjność jest jednocześnie nagrodą. Te pozytywne emocje udaje się niekiedy przenieść na  zajęcia odbywające się przed lub po equiterapii. Jednym z  elementów terapii przez kontakt z  koniem może być również opieka nad zwierzęciem– karmienie go, czyszczenie – mająca wiele walorów terapeutycznych.

■ Hipoterapia –  przejażdżki konne to zajęcia, które mają na  celu zmniejszenie zaburzeń równowagi i  poprawę reakcji obronnych, zwiększenie możliwości lokomocyjnych i  zapewnienie kontaktu ze zwierzęciem i  przyrodą, stymulację rozwoju psychoruchowego dziecka, w tym: poprawę koordynacji wzrokowo ruchowej, orientacji przestrzennej oraz rozeznania w schemacie własnego ciała, zwiększenie możliwości koncentracji uwagi i utrzymania zorganizowanej aktywności, zwiększenie motywacji do  wykonywania ćwiczeń, rozwijanie samodzielności, zwiększenie poczucia własnej wartości, relaksację i  osłabienie reakcji nerwicowych, naukę wykonywania poleceń. Hipoterapia to jedna z  metod rehabilitacji osób niepełnosprawnych, która  swoją specyfikę zawdzięcza koniowi biorącemu udział w terapii. Dla wielu dzieci nawiązanie uczuciowej więzi z koniem wspomaga rozwój samodzielności i wzmacnia poczucie własnej wartości. Hipoterapia jest wyjątkową i  niepowtarzalną metodą usprawniania dzięki obecności konia –  współterapeuty. Koń i  jego ruch dają zupełnie nowe i niespotykane w innych metodach terapeutycznych możliwości.

Podczas zajęć hipoterapii można wykorzystać kilka przenikających się i nakładających na siebie form tej terapii:

1. Rehabilitacja na koniu – prowadzona jest w stępie, podczas niej pacjent wykonuje ćwiczenia gimnastyczne.

2. Jazda konna dla osób niepełnosprawnych – daje możliwość aktywnego spędzania czasu oraz uprawiania sportu w  rekreacji. Koń może usprawniać bardzo łagodnie, a możliwe jest to dzięki jego specyficznej budowie i łagodnemu oddziaływaniu ruchu konia w stępie. W hipoterapii istnieje cały szereg odpowiednich ułożeń, podporów i  technik asekuracji, regulujących stopień uruchamiania, wysiłku i bodźcowania organizmu. Czucie głębokie (proprioceptywne) jest stymulowane przez nieustające przeciwstawne bodźce dopływające z  mięśni, ścięgien i  stawów całego ciała. Wszystko to niezwykle rozwija zaburzoną zdolność równoczesnego odbierania bodźców i ich kojarzenia. Dzięki temu kształtuje się poczucie własnego ciała i orientacji przestrzennej. Ponadto rytmiczne pobudzające ruchy towarzyszące jeździe konnej wzmagają wydzielanie hormonów (szczególnie adrenaliny), stymulujących układ wegetatywny. Następuje wyraźny wzrost aktywności ruchowej, koncentracji uwagi i dobrego samopoczucia. Kontakt z koniem, poddanie się jego łagodnym, kołyszącym ruchom sprzyja relaksowi i  odprężeniu.  Świat widziany z  końskiego grzbietu jest większy i  piękniejszy. Obcowanie z  tym dużym, imponującym, przyjacielskim zwierzęciem ma wpływ na równowagę emocjonalną i powoduje osłabienie reakcji nerwicowych.

■ Video Home Training – metoda polegająca na filmowaniu interakcji Pacjent – Terapeuta, Dziecko – Rodzic, Dziecko –  Rodzeństwo oraz wspólnym odtwarzaniu nagrania i  szczegółowym omawianiu poszczególnych jej etapów, z  wyraźnym podkreślaniem wszystkich pozytywów, jakie dało się zaobserwować.

■ Zajęcia w  pracowni gospodarstwa domowego –  zajęcia w  niewielkich zespołach, których celem jest rozwój wielu umiejętności i  ich praktyczne wykorzystywanie, zapoznanie się z  podstawowymi narzędziami, akcesoriami, urządzeniami, kształtowanie nawyku dobrej pracy, podejmowanie różnych aktywności, wyznaczenie obszaru pracy, rozwój umiejętności współdziałania i odpowiedzialności, kształtowanie poczucia własnej wartości przez działanie, rozwijanie samodzielności oraz zainteresowań, rozwijanie umiejętności niezbędnych w  pracy, nabywanie kompetencji społecznych, wdrażanie do utrzymywania ładu i porządku w otoczeniu. Pracownia gospodarstwa domowego jest szczególną pracownią. Jest to najważniejsza pracownia, gdyż uczy umiejętności niezbędnych w codziennym życiu każdego człowieka. Zajęcia prowadzone w  pracowni gospodarstwa domowego uczą pacjentów samodzielności w  dziedzinie zaspokajania podstawowych funkcji życiowych.  Uczą zaradności, odpowiedzialności i  pracy zespołowej. Działalność tej pracowni umożliwia pacjentom zapoznanie się z budową i zasadą działania podstawowego oraz specjalistycznego sprzętu gospodarstwa domowego.  uczestnicy zajęć zaznajamiają się ze sposobami przygotowania prostych oraz pracochłonnych dań, uczą się korzystać z przepisów kulinarnych, zapoznają się z metodami oraz sposobami przechowywania i utrwalania żywności. Zajęcia w pracowni są doskonałą bazą do treningów kompetencji społecznych.

■ Terapia zajęciowa w pracowni artystycznej ma na celu zwiększanie zakresu samodzielności i  zaradności życiowej, wdrażanie do  aktywności fizycznej i  umysłowej, kształtowanie charakteru, rozwijanie osobowości, nabywanie nowych umiejętności, stwarzanie możliwości do  własnych wypowiedzi za pomocą różnorodnych środków artystycznych, poznanie różnego rodzaju materiałów do  wykorzystania w  procesie tworzenia, kształtowanie potencjalnych zdolności, motywowanie do  samodzielnego inicjowania działań twórczych, zrozumienie istoty samodzielności i odpowiedzialności za wykonane zadanie, poprawę koncentracji na  wykonywanych zadaniach, wzrost poczucia własnej wartości, wartości pracy i umiejętności działania w grupie, doskonalenie koordynacji wzrokowo-ruchowej oraz podtrzymywanie i  rozwijanie sprawności manualnej. Twórczy udział w  zajęciach buduje poczucie wartości własnej i  sensu życia, eliminując codzienną monotonię, nudę i pustkę. Pracownia artystyczna to miejsce na nieograniczone możliwości ekspresji twórczej. Uczestnicy rozwijają tutaj swoje zdolności plastyczne. Uczą się wykorzystywać poznane na warsztatach techniki – malarstwo, rysunek itp. Tworzą prace przestrzenne z plasteliny, modeliny, kolorowego papieru, odlewów gipsowych. Posługują się materiałami, takimi jak farby plakatowe, farby do szkła, farby do tkanin, farby do ceramiki, kredki ołówkowe, kredki świecowe, pastele, bibuła, plastelina, modelina, a  także materiałami naturalnymi typu szyszki, jarzębina, suszone kwiaty itp. Proponowane techniki plastyczne dostosowane są do zainteresowań i możliwości podopiecznych.

■ Zajęcia metodą Ruchu Rozwijającego W. Sherborne – terapia, w której proponuje się program ćwiczeń ruchowych wspomagający rozwój dziecka. Program ten opiera się na  ćwiczeniach prowadzących do  poznania własnego ciała, pomagających zdobycie pewności siebie i poczucia bezpieczeństwa, ułatwiający nawiązanie kontaktu oraz działania twórcze. Metodę tę można stosować z  muzyką, akompaniamentem lub wybijanym rytmem. Dzieci autystyczne chętnie poddają się działaniu gimnastyki oraz wpływowi terapeuty podczas zajęć. Łatwiej do  nich dotrzeć i  wywołać spontaniczne, płynne ruchy.

Dzieci autystyczne potrzebują pomocy głównie przy ćwiczeniach, które ułatwiają uzyskanie pewności siebie. Należy nauczyć się koncentracji uwagi, zdolności nawiązywania kontaktów oraz wzajemnego zaufania. W  związku z potrzebą poznania własnego ciała oraz umiejętnością panowania nad nim, stosuje się następujące ćwiczenia: najpierw dzieci dotykają własnego ciała i  nazywają poszczególne części, uczą się nazywać własne stopy, kolana. Kolejnym etapem jest już wykonywanie złożonych ruchów, np. ślizganie się w kółko w pozycji siedzącej, zwijanie się w kłębek, czołganie się na brzuchu.

Najwięcej radości sprawia robienie zabawnych min siedząc w  kole. Druga grupa ćwiczeń pozwala na zdobycie pewności siebie oraz poczucie bezpieczeństwa. Zadania te umożliwiają poznanie własnego otoczenia i przełamanie barier wewnętrznego autystycznego świata. Pacjenci uczą się zachowywać swobodnie oraz korzystać z  przestrzeni. Dzieci stają się otwarte, przestają hamować swoje działania i  stawiają czoła nowym, trudnym sytuacjom.

Ćwiczenia te można stosować dla odprężenia po napięciach wewnętrznych. Dzieci powinny mieć świadomość, że w  każdej chwili mogą się wycofaćz  danego ćwiczenia. Przykładem tego rodzaju zadań może być ćwiczenie: jedna osoba robi mostek, a druga pod nim przechodzi. Ćwiczenia ułatwiające nawiązanie kontaktu polegają na zdobywaniu i wymianie wspólnych doświadczeń ruchowych. Podczas zadań w parach jedna osoba jest „bierna”, a druga „aktywna”. Jedna jest pod opieką drugiej. Wymaga to poznania osób oraz ich potrzeb, umożliwia osiągnięcie współpracy.

W obrębie tej grupy ćwiczeń stosuje się trzy podgrupy:

– ćwiczenia „z”, np. osoby siedzą, jedna za  drugą, jedna ciągnie drugą za  kostki lub przeguby, kołysanie –  jedna otula drugą swoim ciałem i łagodnie kołysze,

– ćwiczenia „przeciwko”, np. skała –  jedna siedzi nieruchomo, a  druga wytrąca z równowagi; paczka – dziecko zwija się w kłębek, a drugie próbuje je rozwinąć,

– ćwiczenia „razem” (obydwaj partnerzy aktywni), np. partnerzy siedzą złączeni plecami i  próbują wstać; siedzą naprzeciw siebie, trzymają się za ręce i odpychają się w przód, tył.

Można wykonywać te ćwiczenia z  terapeutą, rodzicami, partnerem lub z większą grupą. Ostatnia faza ćwiczeń to ćwiczenia twórcze, najszerzej rozwijające wyobraźnię i  w  największym stopniu wykorzystujące muzykę i rytm. Ćwiczenia twórcze uwalniają od wewnętrznych napięć i niepokojów. Ruchy wykonywane podczas tańca wyrażają radość, zadowolenie, umożliwiają osiągnięcie harmonii oraz uczucie przynależności do grupy.

■ Metoda albumów aktywności  –  jako metoda stosowana w  odniesieniu do  dzieci, młodzieży lub osób dorosłych nisko funkcjonujących. Metoda ta polega na  tym, że w  pierwszej kolejności buduje się dla dziecka album (zestaw zdjęć, rysunków) do  nauki wykonywania poszczególnych czynności, później zaś buduje się albumy aktywności, zawierające podpowiedzi czynności, które człowiek ma do wykonania danego dnia. Osoby nisko funkcjonujące bez tego rodzaju podpowiedzi są całkowicie uzależnione od opiekującego się nimi człowieka. Dzięki albumom zaś mogą wykonywać szereg czynności bez kontroli, przez co stają się użyteczni dla grupy społecznej, w której w danym momencie przebywają.

■ Metoda ruchów wspomaganych –  czyli psychopedagogika rozumnego działania dłoni Felicie Affolter Jest to przede wszystkim uświadomienie dziecku jego sprawstwa. Terapeuta kładzie ręce na grzbietowej stronie dłoni i lekko ukierunkowuje ich działanie, wyczuwając, czy i  kiedy pacjent jest gotowy do  przyzwolenia, by poddać się kierowaniu; terapeuta nigdy nie wyręcza pacjenta, który przeżywa wysiłek jako własny, doznaje siebie jako sprawcy. Za skutecznie działającą dłonią podąża zazwyczaj wzrok, pojawia się więc poznanie wielozmysłowe, zalążek abstrahowania.

■ Grafomotoryka –  zajęcia w  niewielkich zespołach lub diadzie, które mają na  celu rozwijanie koordynacji wzrokowo-ruchowej, usprawnianie motoryki małej poprzez usprawnianie motoryki dużej metodą kinezjologii edukacyjnej, wydłużanie czasu koncentracji uwagi dziecka, rozwijanie współpracy w  grupie, rozwijanie kompetencji komunikacyjnych –budowanie kontaktu wzrokowego, wyszukiwanie i  rozwijanie ukrytych zdolności dziecka, rozwijanie możliwości manipulacyjnych dziecka, prawidłowe trzymanie przyborów piśmiennych i  plastycznych (kredki, pędzel, nożyczki), rozszerzanie percepcyjnych zdolności dziecka. Grafomotoryka to szereg ćwiczeń przygotowujących dzieci do nauki pisania (GRAFIKA – zapis, MOTORYKA – zdolność wykonania różnych czynności ruchowych). Zanim jednak rozpocznie się naukę pisania, należy rozwinąć u dziecka sprawności psychomotoryczne, gdzie podstawową rolę odgrywają: orientacja w przestrzeni (góra, dół, lewo, prawo, nad, pod, itp.) – pomaga to dziecku w  rozpoznawaniu i odtwarzaniu kierunku pisania, pamięć ruchowa –  czyli umiejętność przetwarzania obrazu graficznego na  obraz ruchu. Możemy je utrwalić podczas ćwiczeń wyrabiających orientację dziecka w kierunkach przestrzennych i dostosowywaniu do  nich pozycji ciała, zwłaszcza rąk. Dzięki temu pacjent zachowuje w  wyobraźni pewne obrazy ruchowe, inaczej mówiąc ruchowe schematy i ich zespoły. Dzięki pamięci ruchowej z biegiem czasu podopieczny nabiera umiejętności wiązania wielu ruchów w określone całości. Pomocnymi ćwiczeniami są na przykład zagadki ruchowe oparte na wyobraźni dziecka. Istotną rolę w  procesie przygotowania do  nauki pisania odgrywa nabywanie przez dzieci zręczności (sprawności w  posługiwaniu się rękami), oraz koordynacji wzrokowo-słuchowej i słuchowo-wzrokowej.

■ Metoda Dobrego Startu

Głównym założeniem jest jednoczesne rozwijanie funkcji językowych i spostrzeżeniowych: wzrokowych, słuchowych, dotykowych, kinestetycznych i motorycznych, jak i współdziałanie między tymi funkcjami, czyli integracja percepcyjno-motoryczna. Dzięki temu dochodzi do  prawidłowego wykonywania czynności ruchowych i  to we właściwym czasie, przestrzeni, w  harmonii z  czynnościami poznawczymi, w  tym językowymi. Metoda ta szczególnie przydatna jest dla małych dzieci, rozpoczynających naukę czytania i pisania.

• POMOC  RODZINIE

Wczesna pomoc potrzebna jest nie tylko dziecku. Rodzice, którym rodzi się dziecko z całościowym zaburzeniem rozwoju, a co za tym idzie zagrożenie niepełnosprawnością nie są przygotowani do zmierzenia się z tą sytuacją ani pod względem psychicznym, ani kompetencyjnym. Ich stan określany jest jako szok i długotrwały stres. Potrzebują profesjonalnej pomocy psychologicznej oraz poradnictwa, edukacji, m.in. w zakresie obserwowania i interpretowania zachowania dziecka i odpowiedniego postępowania z nim, a także stałego „prowadzenia za rękę” pod względem radzenia sobie w zupełnie nowych sytuacjach.

Rodzice, którzy są stałymi opiekunami, wychowawcami i kontynuatorami utrwalania rezultatów rehabilitacji dziecka w domu, a także organizatorami większości działań na jego rzecz muszą być traktowani jako podmioty oddziaływań na równi z ich dziećmi. Wskazane formy pomocy dla nich obrazuje tabela Formy pomocy rodzinie.

 

           

Realizacja programu wczesnej pomocy, w zależności od stanu wyjściowego dziecka, przynosić może różnorodne efekty:

– w niektórych przypadkach umożliwia niemal całkowite wyeliminowanie zaburzeń i dalszy w miarę prawidłowy rozwój lub

– zapobiega utrwaleniu się niepełnosprawności i umożliwia dalszy, względnie prawidłowy rozwój z koniecznością tylko niewielkiej pomocy terapeutycznej;

– u dzieci, których niepełnosprawność jest nieodwracalna – pozwala uruchomić wszystkie potencjalne rezerwy procesu rozwojowego, przez co ulega poprawie ich ogólny stan zdrowia oraz funkcjonowanie osobiste i społeczne. Będą lepiej przygotowane do rozpoczęcia nauki, być może nawet w integracji, a w przyszłości, dzięki wczesnej pomocy dostępne będą dla nich szanse przygotowania do  pracy w warunkach chronionych oraz bardziej samodzielnego i niezależnego życia w integracji;

– w odniesieniu do dzieci wielorako, głęboko niepełnosprawnych wczesna pomoc pozwala na zidentyfikowanie ich mocnych stron i budowanie na nich satysfakcjonującego kontaktu i aktywności oraz zapobiega pogłębianiu się deficytów, które uniemożliwiają rozwój, utrudniają opiekę i dramatycznie obniżają jakość życia tych dzieci.

Dzieci objęte wczesną, wielospecjalistyczną, kompleksową pomocą wcześniej zdobywają sprawność w zakresie samoobsługi, stają się bardziej sprawne ruchowo, dojrzalsze poznawczo i emocjonalnie, uzyskują gotowość do separacji od rodziców do nauki poza domem, w szkole lub placówce. Lepszy, bardziej harmonijny rozwój dziecka w pierwszych latach jego życia powoduje, iż późniejsza nauka w szkole i kontakty rówieśnicze mogą przebiegać na wyższym poziomie i dawać lepsze efekty, a potrzeba kosztownego i mało efektywnego nauczania indywidualnego w domu zostaje ograniczona.

Dzieci, które są trwale niepełnosprawne intelektualnie, dzięki wczesnej interwencji, w obrębie pozytywnych efektów w sferze motoryczno-zmysłowo-poznawczej oraz emocjonalnej i społecznej, uzyskują niezbędne podstawy do rozwoju cech osobowości szczególnie istotnych w zrównoważonym, jak najmniej zależnym od osób trzecich funkcjonowaniu.